Bir insanın madde kullanıp kullanmadığını belirlemenin en etkili yöntemi saç, tükürük ve idrar testi yapılmasıdır. Bunların haricinde bir kişinin madde kullanıp kullanmadığını gözlemleyerek anlamak biraz zordur. Çünkü madde bağımlılığında rastlanan birçok bedensel ve sosyal değişim 13-20 yaşları arasındaki ergenlik dönemi özellikleri ile benzerlik taşımaktadır. Bu sebeple belirlenen davranış değişikliğini yalnızca madde bağımlılığı ile ilişkilendirmek pek doğru değildir.
Madde bağımlısı olmuş gençlerde meydana gelen ve gözlemlenen değişimin erken tespiti ve teşhisi o kişideki madde bağımlılığı riskini azaltabilir.
Keyif verici, rahatlatıcı ve bağımlılık yapıcı madde kullanan bireylerde 3 farklı özellikte değişim gözlenmektedir. Bu değişimler; davranış yönünden değişiklik, sosyal yönden değişiklik ve fiziksel görünüm yönüyle değişikliktir.
Fiziksel olarak görülebilen değişimler daha sonraki zamanlarda ortaya çıktığı için yalnızca fiziksel yönden değişim bizde madde bağımlılığına dair tam bir kanaat oluşturmaz.
Madde Kullanan İnsandaki Ruhsal Değişimler
Öncelikle gençlerde meydana gelen toplumsal ve davranış yönü ile meydana gelen değişiklikler gözlemlenebilir değişikliklerdir.
- Madde bağımlısı olan genç kullandığı maddenin tesiriyle bir takım ruhsal değişimler yaşamaya başlar. Bazen gereğinden fazla neşeli ya da sakin, bazen aşırı öfkeli veya saldırgan davranışlarda bulunabilir. Vücutta ve beyinde madde etkisi sona erince davranışlar normale döner.
- Okulundaki başarısı daha önce iyi düzeyde olan bir öğrencinin bu başarısı zamanla düşmeye başlar. Okul başarısının düşmesine rağmen genç, bu başarısızlığı çok ciddi bir sorun olarak algılamaz veya önemsemez. Okul başarısı artık o genç için geri planda kalmıştır.
- Madde bağımlısı olmaya başlamış olan genç madde bağımlılığından kaynaklı yaşayabileceği sorunları kapatmak veya gizlemek için farklı yollara başvurur.
- Okul başarısızlığını, sosyal yalnızlaşmayı, adapte olamama, arkadaşlık ilişkilerindeki zayıflama ve bozulmaları çeşitli savunma mekanizmaları ile kapatmaya çalışır. Madde kullanımından kaynaklı bedenindeki veya elbisesindeki kokuları parfüm ya da değişik yöntemlerle gizlemeye çalışır.
- Madde bağımlısı genç bir süre sonra okulu terk etme düşüncesine kapılır. Hatta erken okul terki davranışı gösterebilir.
- Madde bağımlılığında hayata, olaylara ve insanlara karşı genel bir isteksizlik durumu başlar. Bu durum sürekli bir dalgınlığa, yanlış anlamalara ve konuşma güçlüklerine de sebep olur.
Madde Kullanan İnsanda Fiziksel Değişim Başlar
Madde kullanmaya bağımlı olmuş gençlerde yüz bölgesinde kızarma, burun akıntısı, gözlerde fark edilen kanlanma ya da kızarıklık, göz bebeğinde daralma ve genel görünüm olarak bir bakımsızlık gözlemlenir.
Bağımlılık yapıcı madde vücuttaki etkisini kaybettikçe vücut maddeyi istemeye başlar. Kişi maddeyi temin edemediği zaman vücutta terleme, titreme, eklem bölgelerinde baş gösteren ağrı, kabızlık, ishal, solunum güçlüğü, halsizlik, sinir ve baş ağrısı gibi rahatsızlıklar baş göstermeye başlar.
Bunların yanında bulantı ve kusma gözlemlenebildiği gibi gencin fiziksel aktivitelerinde (yürümede, iş yapmada) güçlükler gözlemlenir.
Madde kullanan kişinin yüzünde ve vücudunda bir solgunluk ve bitkinlik hali görülür.
Madde bağımlısının vücudunda çeşitli yara izleri, lekeler, cildinde renk değişiklikleri, iltihaplı yara veya enjektör izlerine rastlanabilir. Diğer yandan bu belirtilerin büyük bir kısmının madde kullanımına bağlı olarak oluşmadığı da göz önünde bulundurulmalıdır.
Madde bağımlısı gençte genel bir iştahsızlık, yemek yeme ve öğün alışkanlıklarındaki değişiklikler ve kısa süre içerisinde gözlemlenebilen kilo kaybı da oluşabilir. Bu kilo kaybı gencin büyüme özelliklerine göre değişkenlik gösterebilir. Sadece madde bağımlılığına bağlı olarak kilo kaybına karar vermek yanlış bir tespit olabilir. Gencin spor yapma, zayıflama ve rejim gibi durumları da göz önünde bulundurulmalıdır.
Madde Bağımlısı İnsandaki Toplumsal Değişiklikler
Gençlerde madde bağımlılığı en fazla merak etme duygusu ile başlamaktadır. Genç, içinde bulunduğu ortam itibarıyla uyuşturucuya karşı özenme davranışlarında bulunur. Bu sebeple gençleri uyuşturucuya karşı özendirici davranışlardan kaçınmak gerekmektedir.
Gençlerin uyuşturucuya yahut madde bağımlılığına başlamasının en önemli ikinci sebebi ise arkadaş ( akran ) baskısıdır. Bir arkadaş ortamında yapılan ısrara gençler çoğunlukla karşı gelememektedir. Bu ısrara karşı duran gençler arkadaş grubunun dışına itilmek, yalnızlaşmak korkuları ile karşı karşıya kalır. Merak ve akran baskısı bir arada olunca gencin madde kullanmaya başlaması kaçınılmaz bir durumdur. Bu sebeple çocuklarımıza kendi haklarını koruması ve “hayır” diyebilmesini öğretmemiz çok önemlidir.
Hayat ve sorunlar karşısında kimi zaman çaresiz kalan ve sorunlarını çözemeyen gençler bunu madde kullanmakla çözebileceğine inanır ya da bu sorunlardan kaçmayı madde kullanmakla sağlayabileceğini düşünür. Başka bir ifade ile çaresizlik kişiyi madde kullanımına iter.
Okullara ve ailelere düşen görevler bu noktada gençlere ergenlik, akran, okul başarısı ve toplumsal sorunlar ile baş etme yöntemlerinin öğretilmesidir. Bir problem karşısında nasıl davranması gerektiğinin gençlere öğretilmesi ve ergenlikte göstermiş oldukları yanlış davranış biçimlerinin düzeltilmesi gerekmektedir.
Gençler keyif verici ve bağımlılık yapıcı maddelerin kendini toplumsal yapı içerisinde kanıtlamanın ve bir birey olduğunu göstermenin bir yolu olarak algılamaktadır. Bir genç için diğer insanlardan farklı ve değişik görünmek ve algılanmak, bir bakıma toplumdan ve arkadaşlarından beğeni toplamak oldukça önemlidir. Bu farklılığı sağlamak için genç diğer kişilerden farklı olarak madde kullanmayı bir ayrıcalık olarak düşünür.
Madde kullanmaya başlamada diğer bir önemli etken ise maddeye ulaşılabilirlik ve maddenin bulunabilirlik durumudur. Maddenin kolay bir şekilde ulaşılabilir olması gençler arasında maddenin kullanımını artıracaktır.
Gençlerin madde kullanmaya başlamalarındaki en önemli diğer etkenlerden birisi ise aile içerisinde yaşadıkları sorunlardır. Genç, ailevi sorunlardan kaçabilmek yahut bunu kendi kafasında çözümleyebilmek için madde kullanmaya başlar.
Genç diğer taraftan uyuşturucu kullandığını bildiği ünlü bir kişiye özenme sonucunda da maddeye başlayabilir.
Karşı cinsten arkadaşlarının dikkatini çekmek, onlara farklı görünmek için madde kullanmaya başlayabilir.
Toplumsal olarak kendini ifade etmekte güçlük çeken, diğer arkadaşların ve akranlarının yanında yalnızlık hissine kapılan genç, bu hissi bastırmak için madde kullanmaya başlar.
Son olarak gençler cesaretli olduğunu ve artık büyüdüğünü fark ettirmek ve ispat etmek için madde kullanmaya ve bunu güvenebileceği bazı çevrelerde paylaşmaya başlar.